Z kokardą do niepodległości

Nosili ją powstańcy walczący o wolność ojczyzny, my przypinamy do piersi, by tę wolność uczcić. Kokarda – symbol narodowy Polaków – nie zawsze była biało-czerwona.

Jaki jest rodowód kokardy w armii? W XVII wieku na zachodzie Europy powszechnie używano peruk. Przeszkadzały one jednak w noszeniu kapeluszy. Szczególnie przy tak ruchliwym rzemiośle jak żołnierka nakrycia głowy miały tendencje do spadania. Na dworze króla Francji Ludwika XIV zaczęto więc przypinać kapelusze do peruk szpilką. Do szpilki dodano kokardę. Z czasem peruk i szpilek używać przestano, kokardy jednak w wojsku pozostały.

 

 

W Polsce zwyczaj noszenia kokard przyjął się prawie 300 lat temu. Zaczęli je przypinać do kapeluszy żołnierze króla Augusta II Mocnego z saskiej dynastii Wettynów. Początkowo kokardy były białe, wiązane ze wstążki jedwabnej. Później, pod wpływem mody francuskiej, wprowadzono kokardę okrągłą, marszczoną od środka.

Trzy kolory

Gdy wiosną 1794 roku wybuchło powstanie kościuszkowskie, część Polaków przypięła do kapeluszy kokardy trójkolorowe – błękitno-biało-czerwone – symbol rewolucji francuskiej, wolności, republiki. Pozostała jednak też w użyciu biała kokarda wojskowa. Nosił ją sam wódz naczelny powstania – Tadeusz Kościuszko. Biel kokardy była tożsama z bielą orła – herbu polskiego królestwa.

Zachowały się barwione akwarelą rysunki, które pokazują żołnierzy I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii z 1790 roku z okazałymi biało-czerwonymi kokardami na czapkach. W 1791 roku zastąpiono je w brygadzie mosiężnymi srebrzonymi krzyżami kawalerskimi, bo kokardy „od dżdżów i kurzawy, mimo największego ochędostwa, często się brukałyˮ.

 

 

Problem barw narodowych, a więc również barw kokardy, pojawił się ponownie po trzecim rozbiorze Polski (1795 rok). Żołnierze formujących się w Mediolanie Legionów Polskich z generałem Henrykiem Dąbrowskim na czele nosili na prawym ramieniu wstęgę w barwach Lombardii – czerwono-biało-zieloną, a kokardy na czapkach francuskie – niebiesko-biało-czerwone. Jak wtedy uzasadniano, kokardy miały kolor „narodu potęgującego wolnośćˮ.

W 1807 roku powstało Księstwo Warszawskie. Utworzone przez Napoleona, który nadał mu konstytucję, pozwoliło odzyskać części ziem polskich namiastkę bytu państwowego. Mimo niechęci Napoleona książę Józef Poniatowski przywrócił w armii polskiej obowiązek noszenia na czapkach białej kokardy wojskowej, zwanej wtedy „krajowąˮ. W 1812 roku – gdy Bonaparte rozpoczął wojnę z Rosją – warszawiacy zaczęli przypinać sobie kokardy w kolorach konfederacji barskiej – karmazynowo-błękitne. „Przypięli nawet taką Sobieskiemu w Łazienkachˮ – pisał w liście do rodziny jeden z posłów na sejm w lipcu 1812 roku. Barwy konfederackie miały oznaczać jedność Polski i Litwy.

Kokarda narodowa

W 1815 roku Kongres Wiedeński powołał do życia Królestwo Polskie, zwane też Kongresowym. Jego królem został car Rosji Aleksander I, który – aczkolwiek niechętnie – pozwolił na pozostawienie w armii białych kokard. W piechocie, artylerii i wojskach saperskich żołnierze nosili je na czapce nad orłem. Żołnierze kawalerii nosili kokardy na lewym przednim boku rogatywki, z nałożonym na nie krzyżem kawalerskim.

W momencie wybuchu powstania listopadowego wojskowe białe kokardy przypinała sobie też ludność cywilna. Noszono je na kapeluszach, surdutach i płaszczach. O popularności tej kokardy świadczy śpiewany wówczas krakowiak: „Orzeł biały, Pogoń i biała kokarda / w sercu wolność, honor i życia pogardaˮ. Jednak lewica powstania związana z Towarzystwem Patriotycznym przyjęła już wkrótce kokardy trójkolorowe – granatowo-biało-amarantowe. Kiedy na początku 1831 rok zaczęto nosić także kokardy biało-czerwone, sprawą barw narodowych zajął się sejm. Zgłoszono dwa wnioski: jeden za utrzymanie białej kokardy, drugi za wprowadzeniem kokardy koloru biało-czerwonego. Po wysłuchaniu opinii komisji sejmowych, 7 lutego 1831 roku posłowie podjęli uchwałę, która po raz pierwszy w dziejach Polaków ustanawiała kokardę jako jeden z symboli narodowych i określała jej wygląd: „Izba senatorska i poselska po wysłuchaniu wniosków komisji sejmowych i zważywszy potrzebę nadania jednolitej oznaki, pod którą winni się łączyć Polacy, postanowiły i stanowią:

1. Kokardę narodową stanowić będą kolory herbu Królestwa Polskiego i W. X. Litewskiego, to jest kolor biały z czerwonym.

2. Wszyscy Polacy, a mianowicie Wojsko Polskie, te kolory nosić mają w miejscu, gdzie takowe oznaki dotąd noszonymi byłyˮ.

Kokarda biało-czerwona natychmiast rozpowszechniła się wśród żołnierzy i ludności cywilnej. Malowano na czerwono lub amarantowo wnętrza białych kokard. W wojsku zaczęto używać kokard biało-czerwonych wykonanych z blachy. Kokarda uchwalona przez sejm w 1831 roku upowszechniła polskie barwy narodowe – dziś nikt nie ma już wątpliwości, że biel i czerwień to kolory Polaków.

Karmazyn i krew

Kokardę w kolorach ustalonych przez sejm podczas powstania listopadowego przypinali również Polacy w czasie Wiosny Ludów. W Poznańskiem ruchy narodowe były wtedy najbardziej dynamiczne. Wieści o rewolucji w Berlinie w marcu 1848 rok porwały Wielkopolan do walki. W Poznaniu i na prowincji organizowano gwardię narodową i oddziały ochotnicze. Żołnierze tych oddziałów, a także cywilni patrioci, przypięli do czapek biało-czerwone kokardy.

Piętnaście lat później, w 1863 roku, na terenie zaboru rosyjskiego wybuchło powstanie styczniowe. Iskrą był zapowiedziany przez zaborców powszechny pobór młodych Polaków do wojska. Większość zagrożonej branką młodzieży opuściła miasta, szukając schronienia w lasach, gdzie zaczęły formować się pierwsze oddziały powstańcze. Żołnierze tych oddziałów przypięli do czapek kokardy w barwach narodowych, na które często nakładali srebrnego orła. Używano nie tylko kokard z materiału, ale też wytłaczanych z blachy mosiężnej i lakierowanych. Miały one formę owalnej płytki z wypukłym orłem w koronie i otokiem. Tło było czerwone, otok i orzeł posrebrzane.

 

 

Powstańcy styczniowi używali też kokard z innymi układami kolorystycznymi. W pułku jazdy dowodzonym przez gen. Edmunda Taczanowskiego godłem były marszczone kokardy, zszyte ze wstążek amarantowych i białych (układ wstążek w trzy strefy: amarantowy środek, wokół środka wstążka biała, wokół niej gruba amarantowa obwódka). W centrum kokardy był wyhaftowany białymi koralikami orzeł. W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego zachowała się zakrwawiona czapka powstańcza z siwego, sztucznego baranka, z przypiętą jednolicie karmazynową jedwabną kokardą z nałożonym srebrnym orłem w koronie. Powstańcy używali też kokard trójkolorowych – granatowo-biało-amarantowych. W ich centrum umieszczano srebrnego orła w koronie. Trzy kolory symbolizowały połączenie trzech narodów w jednym państwie – polskiego, litewskiego i ruskiego.

Serce jak orzeł

W chwili wybuchu I wojny światowej społeczeństwo polskie było rozdzielone między trzy zabory. We wszystkich jednak łączyły Polaków barwy narodowe. W zbiorach autora tekstu znajduje się biało-czerwona kokarda z nałożonym sokołem – była ona znakiem Polowych Drużyn Sokolich. Godłem noszonym przez żołnierzy Polskiej Siły Zbrojnej (Polnishe Wehrmacht), utworzonej pod auspicjami Niemców w 1917 roku, był wytłaczany z blachy cynkowej Orzeł Biały naszyty na owalną, amarantowo-białą kokardę sukienną. W 1920 roku żołnierze Ochotniczej Legii Obywatelskiej, broniącej Lwowa przed bolszewikami, nosili na piersiach biało-czerwone, jedwabne kokardy z orłem, wykonanym ze srebrzonej miedzi.

 

 

27 grudnia 1918 roku wybuchło powstanie wielkopolskie. Jego nagły i spontaniczny początek sprawił, że ci, którzy chwycili za broń, walczyli w tym, co akurat mieli na sobie. W grudniu 1918 i na początku stycznia 1919 roku powstańcy nosili często ubrania cywilne i mundury armii niemieckiej. Oprócz formacji Straży Ludowej oraz Służby Straży i Bezpieczeństwa mundurów niemieckich używali Wielkopolanie zwolnieni z armii zaborczej oraz dezerterzy. Aby zamanifestować polskość i odróżnić się od przeciwników powstańcy przypinali do płaszczy, kurtek i czapek biało-czerwone okrągłe kokardy i wstążki, zakładali na ramiona opaski w barwach narodowych, przypinali orły.

1 sierpnia 1919 roku sejm niepodległej Polski uchwalił ustawę o godle i barwach polskich. Punkt 3 ustawy brzmiał: „Za barwy Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się kolor biały i czerwony w podłużnych pasach równoległych, z których górny – biały, dolny zaś – czerwonyˮ. W dwudziestoleciu międzywojennym ustalił się wygląd kokardy narodowej w dwóch wersjach. W wydanej w 1931 roku Encyklopedii Gutenberga czytamy: „Kokardki państwowe (narodowe) polskie okrągłe mają mieć:

1. środek (serce) biały objęty kołem czerwonym poza którym na zewnątrz jest jeszcze biały otok albo;

2. kokardka narodowa polska ma mieć tylko środek (serce) biały otoczony na zewnątrz barwą czerwoną (cynober). Kolor bowiem biały jako zastępujący godło Orła Białego musi być zawsze na pierwszym miejscu, drugie miejsce przypada barwie tarczy t. j. barwie czerwonej”.

 

 

Dziś nosimy kokardy podczas świąt państwowych na znak pamięci o własnej historii. Od 9 kwietnia 2014 roku obowiązkowo przypinają je przedstawiciele polskich sił zbrojnych. Zgodnie z zarządzeniem Ministra Obrony Narodowej kokardy (biały środek, czerwony otok) mają być wpinane w lewą klapę munduru lub ubioru cywilnego.

Karol Szaładziński

 Tekst ukazał się w „Gazecie Wyborczej Poznańˮ 21 grudnia 2015 roku, oraz na stronie: http://poznan.wyborcza.pl/poznan/1,109268,19369809,z-kokarda-do-niepodleglosci-czyli-od-sasa-po-dzis-dzien-byl.html. Na stronie Fundacji tekst publikujemy za zgodą redaktora naczelnego „Gazety Wyborczejˮ w Poznaniu.